Rwy’n uwch orthoptydd yn Ysbyty Athrofaol Cymru (YAC) yng Nghaerdydd. Nid oes llawer o bobl wedi clywed am orthoptyddion neu heb unrhyw syniad beth rydym yn ei wneud, ond hoffwn feddwl, i lawer o bobl, ein bod yn amhrisiadwy.
Emma Tippings
Rydym yn gweithio mewn ysbytai sydd â chlinig llygaid. Rydym yn ymchwilio ac yn trin cleifion o bob oed. Mae ein harbenigedd yn cynnwys rhywbeth a elwir yn weledigaeth sbienddrych. Mewn geiriau eraill, defnyddio'ch llygaid gyda'i gilydd.
Mae unrhyw blentyn sydd â phroblem llygaid sy’n golygu ei fod yn ‘ffafrio’ defnyddio un llygad o blaid y llygad arall mewn perygl o ddatblygu ‘llygad ddiog’. Mae hyn yn golygu nad yw'r golwg yn datblygu cystal yn y llygad hon oherwydd nad yw'r llygad yn cael ei ddefnyddio'n ddigonol. Rhai o’r rhesymau mwyaf cyffredin am hyn yw bod ag angen cryfach am sbectol mewn un llygad, cael llygad sy’n troi, cael problem gyda chefn y llygad (y retina) neu efallai’r lens yn y llygad (e.e. cataract).
Mae rhai plant yn cael eu geni gyda'r cyflyrau hyn ac mae eraill yn eu datblygu yn ddiweddarach yn eu plentyndod. Bydd angen triniaeth ar yr holl blant hyn i'w hannog i ddefnyddio eu llygad diog. Rydyn ni'n gwneud hyn trwy orchuddio eu llygad da gyda chlwt neu roi diferion yn eu llygad da i'w gymylu mewn gobaith y byddan nhw'n defnyddio'r llygad arall. Orthoptyddion sy'n cynnal yr archwiliadau a'r driniaeth ar gyfer y plant hyn.
Mae gan gryn dipyn o'r plant a welwn lygad sy'n troi. Y gair meddygol am hyn yw strabismus. Gwaith yr orthoptydd yw adnabod y strabismus a'i ddosbarthu felly, yn ogystal â thriniaeth i wella'r golwg megis clytio, gellir cynnal y driniaeth briodol ar gyfer alinio'r llygaid. Mae hyn fel arfer yn cynnwys sbectol, llawdriniaeth neu gyfuniad o'r ddau,
Ar adegau gall y rheswm am olwg gwael neu strabismus fod yn ddifrifol iawn. Mewn rhai achosion, efallai na fydd modd adfer golwg y plentyn, neu gall achos ei broblem llygaid fod yn gysylltiedig â chyflwr sy’n newid/cyfyngu ar fywyd. Fel orthoptwyr yn aml mae'n rhaid i ni baratoi a chynghori'r rhieni/plant/pobl ifanc yn eu harddegau ynglŷn â'u prognosis.
Mae ein cleifion sy'n oedolion hefyd yn cael problemau wrth ddefnyddio eu llygaid gyda'i gilydd. Byddai rhai ohonynt wedi bod yn gleifion yn y clinig orthoptig yn blentyn ac wedi cael triniaeth flaenorol ar gyfer strabismus pan oeddent yn iau. Gall safle llygad newid gydag amser felly gallant ofyn am atgyfeiriad i ymchwilio i weld a ellir cynnal llawdriniaeth bellach i adlinio eu llygaid i safle gwell cosmetig.
Mae cyfran fwy o'n llwyth gwaith gyda oedolion yn cynnwys cleifion sy'n cael strabismus sy'n dechrau'n gyflym. Os oedd ganddynt lygaid syth o'r blaen, yna bydd y cyflwr newydd hwn yn arwain at weld dwbl. Mae hyn oherwydd y byddant yn canfod delwedd o'r hyn y maent yn edrych arno â'u llygad syth, ond hefyd delwedd o rywbeth arall â'u llygad troi.
Mae’r cleifion hyn fel arfer yn cael eu cyfeirio atom fel achos brys naill ai gan eu hoptometrydd, meddyg teulu neu adran arall yn yr ysbyty. Mae angen ymchwilio iddynt oherwydd bod achos strabismus cychwyniad sydyn yn aml yn ddifrifol iawn. Rôl yr orthoptydd yw ceisio adnabod yr achos hwn. Gall fod yn gysylltiedig â chyflyrau iechyd eraill a allai fod gan y claf ond yn aml mae'n tarddiad niwrolegol. Gall oedran a symptomau cysylltiedig ein helpu i'w adnabod.
Mae ein canfyddiadau a'n meddyliau ar ddiagnosis posibl yn arwain at benderfyniadau ar ba ymchwiliadau pellach y mae angen eu cynnal megis profion gwaed a sganiau CT/MRI, a hefyd pa mor frys y mae angen gwneud y rhain. Yn aml ni yw'r gweithiwr iechyd proffesiynol cyntaf y mae cleifion y grŵp hwn yn ei weld yn yr ysbyty. Felly, mae angen empathi a’r gallu i egluro pethau’n ofalus i’r cleifion hyn. Maent yn aml yn bryderus iawn am yr hyn sydd gan y dyfodol ar eu cyfer yn weledol ac yn gyffredinol.
Fel orthoptwyr gallwn hefyd helpu gyda'u symptomau golwg dwbl. Gallwn ddefnyddio prismau rydyn ni'n eu ffitio i sbectol cleifion i geisio lleddfu eu golwg dwbl, neu gallwn ni orchuddio un llygad â chlwt neu orchuddio un lens o'u sbectol i atal y golwg dwbl rhag cael ei sylwi. Os mai dim ond un llygad rydych chi'n ei ddefnyddio, dim ond un ddelwedd y byddwch chi'n ei gweld.
Fy rôl yn Ysbyty Athrofaol Cymru yw'r arweinydd oedolion ar gyfer gwasanaethau orthoptig felly cleifion sy'n oedolion yw'r rhan fwyaf o'm llwyth gwaith. Mae orthoptwyr wedi'u lleoli yn y clinig claf allanol. Rwy'n gweithio'n agos gyda'r offthalmolegwyr yn y clinig llygaid yn enwedig y rhai sy'n arbenigo mewn niwro-offthalmoleg a'r meddygon mewn damweiniau llygaid. Rydym hefyd yn cynghori'r adran niwroleg a'r rhai yn yr adran wyneb y genau ar gleifion y maent yn gofyn i ni eu hasesu. Rydym yn cymryd rhan fel mater o drefn mewn dull amlddisgyblaethol o ofalu am gleifion.
Rwyf wedi bod yn gweithio yn Ysbyty Athrofaol Cymru ers dros 25 mlynedd ac yn mwynhau fy swydd yn fawr. Rydym yn gweld amrywiaeth eang o gleifion gyda llawer o wahanol broblemau a'n prif nod yw gwneud diagnosis o'u cyflwr a gobeithio eu trin yn llwyddiannus. Ar hyd eu taith ceisiwn eu gwneud mor gyfforddus â phosibl a rhoi sicrwydd iddynt orau ag y gallwn.